Cá phổi châu Phi, một loài cá đã tồn tại hàng triệu năm, đang thu hút sự chú ý của giới khoa học và những người yêu thích động vật với những đặc điểm độc đáo và khả năng thích nghi vượt trội. Loài cá này được mệnh danh là ‘hóa thạch sống’ do chúng giữ lại nhiều đặc điểm nguyên thủy từ thời kỳ cổ xưa.
Cá phổi châu Phi đã xuất hiện cách đây khoảng 390 triệu năm. Chúng chủ yếu sống ở khu vực sông Bandama, Bờ Biển Ngà và các đầm lầy châu Phi – những nơi thường xuyên hứng chịu các đợt hạn hán khốc liệt. Điều này đòi hỏi cá phổi châu Phi phải có những đặc điểm thích nghi để tồn tại.
Về hình dạng, cá phổi châu Phi có kích thước dao động từ 44-200 cm khi trưởng thành. Chúng có thân hình thuôn dài, bề ngoài hơi giống cá chình. Toàn thân cá phổi được bao phủ bởi vảy mềm và các vây ngực, vây hậu môn có dạng giống như sợi chỉ. Chúng di chuyển bằng cách bơi uốn lượn như cá chình hoặc trườn dưới đáy bằng vây ngực.
Điều khiến cá phổi châu Phi trở nên đặc biệt và hấp dẫn sự chú ý của các nhà khoa học là hệ thống hô hấp của chúng. Chúng sở hữu cả mang lẫn hai lá phổi, cho phép chúng lấy oxy thẳng từ không khí. Do lượng oxy trong nước không đủ để duy trì sự sống, chúng thường xuyên phải ngoi lên mặt nước để hít thở không khí – một hành vi hiếm thấy ở cá.
Khi mùa khô đến, cá phổi châu Phi sẽ chuẩn bị cho việc đối mặt với tình trạng hạn hán kéo dài. Chúng đào hố sâu trên lớp bùn non bằng cách ăn bùn qua miệng và thải bùn qua mang. Khi đạt độ sâu cần thiết, chúng ngừng đào và tiết chất nhầy qua miệng làm cứng bùn, tạo ra lớp kén bọc ngoài, chỉ lộ miệng để lấy không khí.
Nếu tình trạng khô hạn kéo dài, cá phổi châu Phi có thể kích hoạt trạng thái ngủ hè (aestivation), tương tự như ngủ đông ở một số loài động vật vùng lạnh. Trong trạng thái này, chúng có thể duy trì sự sống tới 4-5 năm mà không cần nước, không cần ăn. Các nghiên cứu di truyền và sinh học đã phát hiện ra những thay đổi sâu sắc trong cơ thể cá phổi khi chúng bắt đầu giấc ngủ dài.
Những thay đổi này bao gồm giảm mạnh trao đổi chất, ngừng sản xuất ammonia, co nhỏ cơ quan nội tạng và thay đổi hoạt động gen và hormone. Tất cả những thay đổi này giúp cá phổi bước vào trạng thái ‘bán sống’ – tạm dừng nhưng vẫn duy trì sự sống tiềm tàng trong nhiều năm liền.
Có bốn loài cá phổi châu Phi đã được công nhận, gồm cá phổi cẩm thạch (Protopterus aethiopicus), cá phổi Đông Phi (Protopterus amphibius), cá phổi Tây Phi (Protopterus annectens) và cá phổi đốm châu Phi (Protopterus dolloi). Mỗi loài có một số khác biệt về hình dạng và tập tính.
Cá phổi châu Phi không chỉ là một loài động vật độc đáo mà còn là nguồn thực phẩm quan trọng ở khu vực này. Tuy nhiên, trong tự nhiên, số lượng của chúng đang giảm dần do tình trạng đánh bắt không kiểm soát. Do đó, việc bảo vệ và quản lý bền vững nguồn tài nguyên này đang trở thành một vấn đề cấp thiết.
